Partie od XIX wieku odgrywają kluczową rolę w życiu politycznym państw demokratycznych, kształtując opinię publiczną, organizując społeczeństwo wokół różnorodnych doktryn politycznych, sprawując władzę lub stanowiąc w stosunku do władzy opozycję polityczną. Fundamentem ustroju demokratycznego państwa jest wolność tworzenia partii politycznych i pluralizm ideologiczny. Rolę i funkcje partii politycznych w państwach demokratycznych można zilustrować, odwołując się do podstaw prawnych i rzeczywistości politycznej III Rzeczypospolitej Polskiej.

System partyjny w Polsce kształtują przepisy Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. i ustawy o partiach politycznych. W świetle polskiego prawa partia polityczna to dobrowolna organizacja, której celem jest udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa oraz sprawowanie władzy. Konstytucja gwarantuje wolność tworzenia i działania partii politycznych. Jawność struktur partyjnych i źródeł finansowania, wybory jako sposób powoływania władz oraz przyjmowanie uchwał poprzez głosowanie wynikają z fundamentalnych zasad demokracji. Cele i działalność partii politycznych w Polsce muszą być zgodne z Konstytucją, czego gwarantem jest Trybunał Konstytucyjny. Obowiązująca Konstytucja zakazuje tworzenia partii odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu.

Podstawowym instrumentem służącym realizacji celów partii politycznych w państwie demokratycznym jest udział w wyborach i walka o zapewnienie sobie reprezentacji w organach władzy zarówno na szczeblu centralnym, jak i w samorządzie lokalnym. Polskie partie polityczne mają swoje reprezentacje zarówno w Sejmie RP, Senacie RP, sejmikach województwa, radach gminy i powiatu, jak i w Parlamencie Europejskim. W systemach parlamentarno-gabinetowych sukces wyborczy odniesiony w wyborach parlamentarnych przekłada się na możliwość stworzenia rządu przez zwycięskie ugrupowanie polityczne, jak to ma miejsce w systemach dwupartyjnych (np. w Wielkiej Brytanii), lub koalicję utworzoną przez kilka partii, jak to się dzieje w systemach wielopartyjnych (np. do niedawna w Polsce). Partie polityczne organizują również elektorat w wyborach głowy państwa (tak jest w państwach republikańskich, zwłaszcza tych, w których pozycja prezydenta jest kluczowa dla systemu politycznego, np. w USA czy we Francji). W przypadku Polski dotyczy to również wyborów do samorządowych organów wykonawczych (wójtów, burmistrzów, prezydentów).

Drugim po kształtowaniu polityki władz publicznych celem działania partii jest kształtowanie opinii publicznej. Liderzy partii uczestniczą w debacie publicznej, np. organizując konferencje prasowe, prezentując swoje stanowiska w programach telewizyjnych i radiowych. Ważnym instrumentem kształtowania opinii publicznej są również manifestacje i inne zgromadzenia, które służą nie tylko partiom opozycyjnym, ale również partiom rządzącym, np. do wyrażania jedności z polityką rządu, poparcia dla określonych idei czy działań. Sprawnemu działaniu partii i budowaniu szerokiego poparcia społecznego służą nie tylko media, ale również tworzenie struktur terenowych, czy organizowanie tzw. młodzieżówek. W państwach demokratycznych dla osiągania celów politycznych i społeczno-ekonomicznych partie współpracują z innymi organizacjami takimi jak związki zawodowe, fundacje czy stowarzyszenia.

Chociaż wielokrotnie w debacie publicznej w Polsce rola partii bywała podważana, obserwowane są symptomy kryzysu zaufania do partii i polityków, uważam, że partie stanowią nadal najskuteczniejszą formę społecznego oddziaływania na władzę i uczestnictwa społeczeństwa w życiu publicznym. Podobnie jest w innych państwach demokratycznych.

Z samej istoty państwa totalitarnego wynika odmienność celów i funkcji działających w nim partii w stosunku do partii funkcjonujących w państwie demokratycznym. System władzy, w którym państwo dąży do kontrolowania wszystkich obszarów życia swoich obywateli, uczynił z partii politycznej jedno z kluczowych narzędzi zniewolenia społeczeństwa i manipulacji nim. Reżimy totalitarne (np. w ZSRR, w III Rzeszy, czy współcześnie w Korei Północnej) są systemami monopartyjnymi (lub systemami partii hegemonicznej): zazwyczaj jest to jedna partia i jeden wódz – przywódca narodu i partii jednocześnie. Pluralizm ideowy zostaje zastąpiony jedną ideologią i powszechną indoktrynacją społeczeństwa, w której przynależność do partii ma znaczenie podstawowe. Jedność szeregów, zakaz działalności frakcyjnej wykluczają z życia partyjnego wszelkie mechanizmy demokratyczne – dotyczy to zarówno wyboru władz, jak i podejmowania innych decyzji, np. programowych. Partie polityczne w państwa totalitarnych, takie jak NSDAP czy KPZR, to struktury ściśle zhierarchizowane, oparte na terrorze i inwigilacji. Przynależność do nich była obowiązkowa lub stanowiła warunek konieczny do uzyskania pracy i pełnienia jakichkolwiek funkcji publicznych. Takie cechy miała i podobną rolę pełniła w okresie PRL-u Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, chociaż w Polsce w przeciwieństwie do większości państw bloku radzieckiego zachowano pozory wielopartyjności. PZPR stworzyła alternatywne struktury administracyjne w państwie. Sekretarze partyjni mieli o wiele więcej faktycznych uprawnień niż organy państwa.

Ilustracją problemu funkcjonowania partii w systemach niedemokratycznych może być sytuacja we współczesnych państwach Europy Wschodniej, takich jak Rosja, Białoruś, których systemy polityczne odbiegają od zachodnioeuropejskich standardów demokratycznych. W państwach tych, podobnie jak w demokracjach zachodnich, scena polityczna jest wielopodmiotowa, obowiązuje zasada ideologicznej różnorodności, a wybory i głosowanie stanowią formalne mechanizmy kreowania przywódców i podejmowania decyzji. Cechą charakterystyczną funkcjonowania partii politycznych jest jednak silna idea wodzostwa, budowanie partii wokół liderów, często związanych z dawnym systemem komunistycznym i poprzednim systemem władzy. Charakterystycznym elementem systemu jest funkcjonowanie tzw. partii władzy tworzonych jako aktualne zaplecze polityczne dla funkcjonującego prezydenta (tak jest np. w Rosji) lub rządu. Główny cel partii to stabilizacja systemu władzy i skupianie społeczeństwa wokół przywódcy. Budowaniu pozycji partii władzy służą fałszerstwa wyborcze i zastraszanie opozycji politycznej.

W państwach demokratycznych partia to pośrednik pomiędzy państwem a społeczeństwem, organizacja aspirująca do reprezentowania i obrony politycznych interesów określonych grup społecznych, forma partycypacji politycznej obywateli. W państwach niedemokratycznych partie koncentrują swoją działalność głównie na wypełnianiu funkcji wyborczych, kreowaniu oligarchicznych elit, pozycji przywódcy. Skrajnym przykładem jest funkcjonowanie partii politycznych w państwach totalitarnych, w których partia staje się narzędziem zniewolenia mas i utrwalania idei wodzostwa, narzędziem w rękach wszechmocnego państwa, a nie aktywnego politycznie społeczeństwa.