Podejmując temat praw oskarżonego, należałoby na początek zastanowić się nad definicją słowa „oskarżony”. Według prawa karnego jest to człowiek, którego postawiono w stan oskarżenia w wyniku złożenia aktu oskarżenia. Pod określeniem „prawa oskarżonego” kryją się pewne udogodnienia i zabezpieczenia, jakie państwo zapewnia oskarżonemu w procesie karnym. Co warto podkreślić, uprawnienia te muszą być uregulowane w przepisach prawa, i to nie jedynie karnego. Dla ich określenia należy sięgać do innych gałęzi prawa, przede wszystkim do prawa konstytucyjnego, a także międzynarodowego (m.in. do umów międzynarodowych). Można również powiedzieć, że te uprawnienia są odbiciem obowiązków, jakie ciążą wobec oskarżonego na organach państwa. To właśnie one mają za zadanie zapewnić oskarżonemu realizację jego praw, przysługujących mu na podstawie przepisów prawnych.

Znając już definicje, należy wskazać i omówić poszczególne uprawnienia oskarżonego. Na gruncie polskiego prawa powinniśmy ich szukać przede wszystkim w Kodeksie postępowania karnego, ale także sięgać do innych źródeł. Podstawowym prawem oskarżonego jest prawo do informacji, o co właściwie się go oskarża. Umożliwia mu to należyte ustosunkowanie się do aktu oskarżenia, na który przecież może odpowiedzieć i przygotować się do obrony. Zasadzie należytego poinformowania służy również obowiązek dopełnienia wymogów formalnych aktu oskarżenia, czyli wniesienie go na piśmie, wskazanie podstaw prawnych itd.

Oskarżony ma prawo do obrony, w tym do korzystania z pomocy obrońcy, którego może sobie wybrać. Może też złożyć do sądu wniosek o przyznanie obrońcy z urzędu, jeśli np. nie stać go na obrońcę z wyboru. Są też sytuacje, w których musi mieć obrońcę z urzędu: jeśli jest nieletni, głuchy, niemy lub gdy zachodzą uzasadnione wątpliwości co do jego poczytalności. Oskarżony przebywający w areszcie lub więzieniu ze swoim obrońcą może porozumiewać się bez obecności innych osób, jedynie w pewnych warunkach prokurator może zastrzec swoją obecność w takich sytuacjach. Poza tym, jeśli oskarżony jest cudzoziemcem i nie potrafi dostatecznie dobrze posługiwać się językiem polskim, powinien mieć zapewnioną pomoc tłumacza.

Uprawnieniom oskarżonego służy także zasada domniemania niewinności, co oznacza, że to organy ścigania muszą udowodnić jego winę, a on sam nie musi bez ich działania przedstawiać dowodów swojej niewinności. Podczas składania wyjaśnień w procesie oskarżonemu przysługuje możliwość odmowy tej czynności, jak również odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania bez konsekwencji. Wszelkie powstałe wątpliwości należy interpretować na jego korzyść.

Ponadto oskarżonemu przysługuje szereg uprawnień proceduralnych. Może on np. zadawać pytania świadkom, wnosić o wyłączenie jawności rozprawy w opisanych przez przepisy przypadkach, ma również dostęp do akt sprawy. Może także brać udział w czynnościach toczących się poza rozprawą. Oskarżony może także po zakończeniu sprawy w pierwszej instancji wnieść apelację, tj. dochodzić swoich praw w postępowaniu przed sądem wyższej instancji, co oczywiście następuje na warunkach określonych przepisami prawa.

Wydaje się więc, że prawo stwarza odpowiednie warunki do realizacji praw oskarżonego w procesie karnym. Należy jednak przyjąć założenie, że zazwyczaj jest to osoba, która na co dzień nie zajmuje się zawodowo działalnością związaną ze stosowaniem przepisów postępowania karnego i raczej nie zgłębia umów międzynarodowych dotyczących praw człowieka. Najczęściej kieruje się ona jedynie subiektywnym poczuciem elementarnej sprawiedliwości, które nakazuje działać w swojej sprawie. Rodzi się zatem pytanie, czy oskarżony może skutecznie odnaleźć się w gąszczu różnych przepisów, które mogą być mu pomocne. Zapewne zależy to za każdym razem od osobistych zdolności tej osoby, ale nie tylko. Otóż po stronie organów państwa, w tym sądu, leży obowiązek pouczania o uprawnieniach i obowiązkach oskarżonego. Odpowiednie organy w sposób przewidziany prawem informują o możliwościach działania w określonych sytuacjach, jak np. o wspomnianym wcześniej prawie do odmowy złożenia wyjaśnień, do możliwości powołania obrońcy, czy też o kwestiach natury proceduralnej, jaką niewątpliwie jest wskazanie organów, do których może się odwołać oskarżony, a także o terminach, w których należy dokonać danych czynności procesowych.

Tak więc strona oskarżona w procesie karnym ma szerokie możliwości dochodzenia swoich praw przed sądem. Samo istnienie przedstawionych przepisów jest solidną gwarancją realizacji praw oskarżonego. Przecież nasza ustawa zasadnicza – Konstytucja – formułuje zasadę państwa prawa, a więc państwa, które funkcjonuje na jasno i stosunkowo precyzyjnie określonych zasadach, których musi przestrzegać. Oczywiście trzeba pamiętać, że za organami państwa kryje się człowiek, który jest omylny, ale takie sytuacje również są przewidziane w przepisach. Ich prawidłowe zastosowanie jest warunkiem usunięcia uchybień i doprowadzenia w procesie do ustaleń, które w jak największym stopniu odpowiadają prawdzie, sprawiedliwości i prawom człowieka.