Po II wojnie światowej Polska znalazła się w strefie dominacji ZSRR. Lata 1944–1947 stanowiły okres przejściowy i charakteryzowały się walką komunistów z podziemiem zbrojnym i politycznym, jak również z opozycją legalną. Posługiwano się rozbudowanym systemem represji. Były i takie działania aparatu bezpieczeństwa, jak sfałszowanie wyników referendum (1946 r.) oraz wyborów do Sejmu Ustawodawczego (1947 r.), które doprowadziły do rozbicia PSL i ucieczki z kraju jej przywódcy, Stanisława Mikołajczyka.
W 1947 r., po powstaniu Kominformu, rozpoczął się proces tworzenia monopartii w państwach komunistycznych. Wzmożono także proces ściślejszego uzależniania ich od Moskwy. W Polsce zjednoczenie PPR i PPS nastąpiło dopiero w grudniu 1948 r. z powodu wybuchu konfliktu w kierownictwie PPR, który związany był z oskarżeniem Władysława Gomułki o odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne i usunięciem go ze stanowiska sekretarza generalnego PPR. Gomułce zarzucano nieufność wobec ZSRR, błędną ocenę tradycji ruchu robotniczego i niechęć do kolektywizacji rolnictwa.
Rok 1948 przyjmuje się za początek stalinizacji Polski. Przemawia za tym zwrot w linii politycznej PPR i zmiana sekretarza generalnego tej partii. Natomiast zwrot październikowy 1956 r. uznaje się za zakończenie procesu stalinizacji Polski. Stalinizm jako system sprawowania władzy realizowany był według sowieckiego modelu ustrojowego i polegał na dopasowywaniu do tego wzorca systemu politycznego, gospodarczego i społecznego Polski.
Od 1948 r. pogłębiała się zależność Polski od ZSRR. W okresie realizacji planu sześcioletniego (1950–1955), wykonując wytyczne Moskwy w związku z wybuchem wojny koreańskiej, dokonano rewizji planów gospodarczych i zwiększono wydatki na rozbudowę przemysłu zbrojeniowego. Militaryzacja gospodarki sprzyjała pogłębianiu się trudności zaopatrzeniowych, a brak podstawowych artykułów na rynku prowadził do pogorszenia się warunków życia społeczeństwa.
Najbardziej wymownym elementem zależności Polski od ZSRR była kolektywizacja rolnictwa realizowana od 1948r. Tworzono spółdzielnie produkcyjne i stosowano różne formy nacisku, by chłopi do nich wstępowali. Wprowadzono system dostaw obowiązkowych, który był wymierzony w gospodarzy pełnorolnych, nazywanych kułakami. Dla władz stalinowskich byli oni ideologicznymi wrogami. O tym, jak duży nacisk kładziono na tworzenie spółdzielni produkcyjnych, świadczą dane umieszczone w źródle C. Z ich analizy wynika, że spółdzielnie produkcyjne na dużą skalę pojawiły się w pierwszej połowie roku 1950. Ich „wysyp” był niewątpliwie wynikiem nacisku władz, które forsowały proces kolektywizacji.
Charakterystyczny dla stalinizmu był bezpośredni wpływ Moskwy na decyzje podejmowane przez polskich polityków. Pismo Bieruta do Stalina (źródło A) pokazuje, że takie kluczowe kwestie jak sprawa Gomułki czy problem Kościoła katolickiego były uzgadniane przez Bieruta bezpośrednio ze Stalinem. Proces budapeszteński (László Rajka) wiązał się z przyjęciem przez państwa bloku sowieckiego tezy Stalina o zaostrzaniu się walki klasowej w systemie socjalistycznym i potrzebie zachowania czujności rewolucyjnej, która powinna również dotyczyć najwyższych szczebli władzy. Bierut, zwracając się do Stalina w sprawie Gomułki i Spychalskiego „w świetle doświadczeń procesu budapeszteńskiego”, wyraźnie oczekiwał wytycznych w kwestii odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego, z którym się, co prawda, uporano, ale nie ukarano winnych. Niewątpliwie od 1949 r. kierownictwo PZPR przyjęło kierunek wyznaczony tezą Stalina o zaostrzaniu się walki klasowej. Rozbudowywano aparat bezpieczeństwa. Aresztowano Spychalskiego i Gomułkę i przygotowywano im proces polityczny. Po 1950 r., gdy zaostrzeniu uległa walka władz państwa z Kościołem, aresztowano niektórych biskupów. Zorganizowany został pokazowy proces biskupa Czesława Kaczmarka. W 1953 r. władze internowały prymasa Stefana Wyszyńskiego.
Procesy polityczne miały charakter pokazowy, a ich celem było zastraszanie społeczeństwa. Symbolem ducha tamtych czasów jest plakat Tadeusza Trepkowskiego (źródło B). Odwołuje się on do powszechnej w tamtym czasie nieufności, świadomie rozbudzanej nienawiści wobec sił, które identyfikowano jako wrogie. Można więc uznać, że plakat ten wzorcowo oddaje atmosferę tamtych czasów.
W latach 1948–1956 za najważniejsze należy uznać wprowadzenie zasady nadrzędności PZPR wobec władz państwowych i objęcie ich nadzorem na wszystkich szczeblach. Doprowadzono do podporządkowania partii prokuratury, sądownictwa, sił zbrojnych i organów bezpieczeństwa, a także informacji i propagandy. Partia w przekazie propagandowym funkcjonowała jako przywódcza siła.
Wytycznym ideologii stalinizmu została podporządkowana oświata, nauka i wszelka twórczość, która była traktowana jako narzędzie propagandy politycznej. Większość pisarzy polskich bądź zaakceptowała stalinizm, bądź milczała. Wszystkich twórców obowiązywał tak zwany realizm socjalistyczny (socrealizm). Najbardziej pożądane były utwory o tematyce dotyczącej walki z imperializmem, planu sześcioletniego, budowy Nowej Huty, przodowników pracy czy kolektywizacji wsi.
Cechą charakterystyczną systemu stalinowskiego była bezustanna mobilizacja społeczeństwa. W tym celu organizowano różnorodne akcje, współzawodnictwo, manifestacje i obchody rocznicowe. Masowy charakter miały uroczystości związane z rocznicą urodzin Stalina. Wiele wysiłku propaganda komunistyczna wkładała w upowszechnianie jego kultu. Lista tytułów, jakimi obdarzono Stalina w prasie PRL (źródło D), pokazuje, że przypisywano 76 Informator o egzaminie maturalnym z historii od roku szkolnego 2014/2015mu nadprzyrodzone cechy i przedstawiono go jako nadczłowieka. Dowodzi również, że wizerunek Stalina upodabniał się do obrazu Boga – wszechmogącego, o ponadludzkich cechach. Kształtowany w ten sposób wizerunek był również jednym ze sposobów legitymizowania władzy, która sprawowana była z nadania i w imieniu „Największego bojownika o pokój”. Te odniesienia do „nadludzkich mocy” Stalina wpisują się w swoistą psychologię władzy, która wykorzystuje mechanizmy prawdopodobnie na stałe wbudowane w ludzką świadomość. Ludzie chętnie podporządkowują się autorytetom, szczególnie gdy otaczająca ich rzeczywistość (choćby tylko wykreowana przez propagandę) usilnie ich do tego przekonuje.
Prawo w okresie stalinowskim stanowiło jedno z narzędzi sprawowania władzy politycznej. Ustawa z 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej likwidowała samorząd terytorialny i wprowadzała – wzorem ZSRR – system rad narodowych podległych Radzie Państwa. Najważniejsza ze zmian w prawie dotyczyła uchwalenia konstytucji w 1952 r., której tekst osobiście zaakceptował Stalin. Według jej postanowień Rzeczpospolita Polska zmieniła nazwę na Polską Rzeczpospolitą Ludową. Konstytucja zlikwidowała instytucję prezydenta. Najwyższą władzę miał sprawować jednoizbowy sejm. W praktyce władzę sprawowała partia, na której czele stał Bolesław Bierut. W polskim stalinizmie nie wykształciła się jednoosobowa dyktatura. Faktyczną władzę sprawowało ścisłe kierownictwo partii, w którego skład wchodzili Bolesław Bierut, Jakub Berman i Hilary Minc.
Podsumowując, należy podkreślić, że proces stalinizacji w Polsce był ściśle powiązany z pogłębianiem się zależności od ZSRR, a głównym zadaniem PZPR (do 1948 r. PPR) było dostosowanie instytucji politycznych, gospodarki i życia społecznego do wzorców sowieckich. W tym celu po 1948 r. likwidowano ostatnie elementy nieprzystające do tego wzorca, czyli prowadzono walkę z Kościołem i kolektywizację wsi. Partia nadzorowała wszelkie instytucje państwowe, polityczne i społeczne. Rozbudowano aparat bezpieczeństwa, a wszechobecnej kontroli życia społecznego towarzyszyły procesy polityczne i terror.