„Wszelki czyn tylko o tyle posiada wartość moralną, o ile wynika ze współczucia” – słowa Artura Schopenhauera z całą pewnością stanowią przeciwległy biegun dla przedstawionego w temacie fragmentu rozważań Nietzschego. Po nakreśleniu tych dwóch skrajności, warto zastanowić się, któremu z tych stanowisk nadać wartość moralnie dodatnią, a któremu ujemną. Uważam, że litość oraz współczucie mogą być przejawami duchowej siły człowieka, ale w pewnym sensie wynikają po prostu z czynników biologicznych, psychologicznych, społecznych, kulturowych i religijnych.

Przyglądając się trzem największym religiom świata, można zauważyć, że litość i współczucie odgrywają w nich bardzo ważną, praktycznie kluczową, rolę. W chrześcijaństwie jedną z najważniejszych wartości jest miłosierdzie (przypowieść o miłosiernym Samarytaninie, objawienia św. Siostry Faustyny) oraz, wskazane przez Jezusa jako najważniejsze, przykazanie miłości. Głównym wyznacznikiem doskonałości i boskości chrześcijańskiego Boga jest właśnie jego miłosierdzie, a ponieważ człowiek musi dążyć do świętości, również powinien być miłosierny. W islamie zaś obowiązkiem każdego muzułmanina jest składanie jałmużny dla ubogich. W buddyzmie natomiast jedną z najważniejszych istot (bodhisattwaw) jest Awalokiteśwara, uosabiająca współczucie i prowadząca medytującego do pożądanego stanu buddy. Istnieją nawet teorie mówiące o tym, iż spiritus movens buddyzmu był właśnie akt współczucia samego Buddy.

Litość i współczucie są objawem siły duchowej człowieka, ponieważ tylko ludzie (i niektóre najbliższe nam genetycznie małpy – np. szympansy) są zdolne do takich uczuć. Jest to możliwe między innymi dzięki neuronom lustrzanym. Funkcja współczucia polega na wzajemnym zbliżeniu ludzi, którzy wytwarzają więzi i bardziej troszczą się o siebie nawzajem. Poprzez empatyczne zachowania, człowiek także może przeżyć coś, mimo iż sam tego nie doświadczył. Ma to bardzo doniosłą funkcję poznawczą – dziecko, widząc smutny wyraz twarzy swojej mamy, która dotknęła gorącego żelazka, na zawsze będzie kojarzyć takie zachowanie z bólem. „Przeżywanie czegoś za kogoś” na trochę innej płaszczyźnie zachodzi również w przypadku dzieł artystycznych – poczynając od tragedii greckich aż po sztukę współczesną.

Litość i współczucie są uczuciami szczególnego rodzaju, gdyż mogą być przesłanką do działania. Tak postrzegał je między innymi Schopenhauer, który wyróżnił trzy pobudki ludzkich czynów – egoizm, złość i współczucie właśnie. Według filozofa współczucie jest najdonioślejszą pobudką działania, ponieważ wypływa z „prawdziwej miłości bliźniego” i „dobrowolnej sprawiedliwości”. Dzięki tego rodzaju uczuciom możemy zmieniać świat na lepsze – na przykład poprzez pomaganie innym (a przecież, przyjmując za punkt wyjścia imperatyw kategoryczny Kanta, będąc w sytuacji potrzebującego, także chcielibyśmy, aby ktoś nam pomógł).

Litość jest również potrzebna do prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa. Zakładając, że społeczeństwo jest skutkiem pewnej niepisanej umowy społecznej, by wzajemnie sobie pomagać i maksymalizować korzyści, współczucie jest konieczne, by dostrzegać wzajemne potrzeby. Jest to związane między innymi z koncepcją Rousseau, według którego litość wypływa z natury ludzkiej i nawet najbardziej zdeprawowani członkowie społeczeństwa nie mogą nie doceniać jej siły i potrzeby jej istnienia.

Oczywiście istnieją również argumenty na potwierdzenie tezy, że współczucie to przejaw słabości duchowej. Uważał tak między innymi Nietzsche – w utworze „Antychryst” potępiał litość jako uczucie, które tylko niepotrzebnie multiplikuje cierpienie oraz sprawia, iż jest ono zaraźliwe, a przez to zużywa (niepotrzebnie) ludzkie siły i energię witalną. Rzeczywiście, do pewnego stopnia można się z filozofem zgodzić – litość niesie ze sobą konieczność zużycia pewnej ilości własnych sił, jednak nie jest to działanie niepotrzebne. Już Arystoteles stwierdził, iż człowiek jest istotą społeczną, dlatego potrzebuje zrozumienia innych, potrzebuje również czasami pomocy innych. Argument Nietzschego mogą obalić wszystkie argumenty powyżej – doniosłość społeczna, biologiczna, psychologiczna czy kulturowa litości i współczucia.

Zarówno Nietzsche, jak i (na nieco innej płaszczyźnie) Adam Smith czerpali z idei darwinizmu społecznego i idącego za nim egoizmu. „Przetrwają tylko najsilniejsi”, konieczna „naturalna selekcja” – tego rodzaju argumenty rzeczywiście mogą pozornie wykluczać sensowność współczucia czy litości. Jednak zgodnie z nowszymi badaniami – człowiek dąży nie tylko do tego, by samemu mieć potomstwo, ale do tego, by przetrwała ludzkość w ogóle, jako gatunek. Stąd naturalne jest dla niego opiekować się innymi.

Uważam, że litość i współczucie są wyznacznikami człowieczeństwa. Uczucia te warunkowane są przede wszystkim czynnikami społecznymi, biologicznymi, psychologicznymi i kulturowymi, a nie tylko wolną wolą człowieka. Jednak, gdyby przesądzać między antynomią– siła czy słabość, uważam, że litości bliżej do pierwszego z tych określeń. Ostatecznie (pomijając inne uwarunkowania), egoistą potrafi być prawie każdy, a zdobyć się na pomoc drugiemu człowiekowi jest już znacznie trudniej. Warty odnotowania według mnie jest fakt, że tak pogardzający litością i współczuciem Nietzsche (autor słów „kto współczuje, traci energię”), będąc świadkiem okrucieństwa pewnego woźnicy wobec bezbronnego konia, przeżył głębokie załamanie nerwowe i nie odezwał się już do końca swoich dni.