1. Typy działań na tekście:
– wyciąg,
– wybór słów kluczowych i indeksowanie,
– plan tekstu (twórczy i odtwórczy),
– nicowanie tekstu,
– streszczanie,
– dekompozycja i gniazdowanie,
– transformacje,
– parafraza i trawestacja,
– adiustacja i korekta.
2. Charakterystyka wybranych działań na tekście i ocena ich przydatności w przygotowaniach do egzaminu
2.1. Wyciąg (ekscerpt) – to wybrany ze względu na szczególną wartość fragment
obszerniejszego tekstu; może on stanowić tzw. złotą myśl lub być częścią zbioru cytatów (np.
„Słowa skrzydlate” Henryka Markiewicza i Andrzeja Romanowskiego).
Polecenie testowe związane z tworzeniem wyciągów może wymagać od ucznia np.
wyszukania w tekście nieliterackim cytatu, który ma walory literackie lub poetyckie i ma
charakter sentencji.
2.2. Wybór słów kluczowych i indeksowanie – słowa kluczowe to słowa
charakterystyczne dla danego autora lub wybranego tekstu (charakteryzują treść lub styl
danego tekstu).
W zadaniach egzaminacyjnych konieczność wyszukania słów kluczowych może być
związana z umiejętnością określenia tematu (problematyki) tekstu, określenia właściwości
kompozycyjnych (np. miejsc strategicznych w tekście) lub stylistycznych tekstu
(np. dostrzeżenia kolokwializmów).
2.3. Plan tekstu – inaczej: szkic, zarys, układ.
Plan może mieć charakter:
– twórczy: poprzedza powstanie tekstu (zwykle ma charakter roboczy, jest
modyfikowany w czasie tworzenia tekstu),
– odtwórczy: przedstawienie istniejącego tekstu w sposób zwięzły (jest efektem analizy
tekstu, jego przykładem może być spis treści).
Plany tekstu mogą mieć charakter werbalny (są zbudowane ze zdań, „pełniejsze”) lub
nominalny (stworzone z równoważników zdań, są „uboższe”, bardziej skondensowane).
W praktyce egzaminacyjnej polecenie skonstruowania planu może badać umiejętności
kompozycyjne (logiczne, twórcze) i analityczne (dekompozycyjne, interpretacyjne,
np. odróżnianie informacji ogólnych od szczegółowych, istotnych od nieistotnych) uczniów.
Konieczność konstruowania planu może sprawdzać także umiejętności językowe
i stylistyczne ucznia (np. umiejętność dobierania właściwych pod względem gramatycznym
i stylistycznym konstrukcji składniowych).
2.4. Nicowanie – tworzenie pytań, na które odpowiedzią są kolejne zdania tekstu;
przenicowany tekst jest sekwencją pytań; może stanowić „plan w formie pytań”; pytania
mogą mieć różny poziom szczegółowości (m.in. w zależności od objętości i charakteru
tekstu).
W praktyce egzaminacyjnej zadania związane z koniecznością nicowania tekstu są rzadko
spotykane ze względu na potencjalne trudności w ocenie rozwiązań. Nicowanie tekstu
w wiązkach zadań mogłoby być stosowane w odniesieniu do krótkich tekstów o charakterze
informacyjnym.
2.5. Streszczanie – przekształcenie tekstu, które polega na znaczącym zmniejszeniu
objętości tekstu przy równoczesnym zachowaniu jego sensu (głównej myśli). Streszczenie
może dotyczyć różnych form wypowiedzi. Wykorzystywane jest w codziennej praktyce
komunikacyjnej: streszcza się rozmowy, przeczytane artykuły, opowiadania o zdarzeniach,
powieści, filmy itd.
Streszczenie tekstu powinno charakteryzować się m.in.:
– informacyjnym charakterem,
– małym rozczłonkowaniem poziomym,
– brakiem rozczłonkowania pionowego,
– formą podawczą,
– funkcją praktyczną,
– określonym poziomem uogólnienia (głębokości),
– średnim poziomem konwencjonalizacji.
Streszczenie może być tworzone metodą:
– skrótu,
– uogólniania,
– przekładu systemowego,
– opisu metatekstowego.
Streszczenie powinno odpowiadać na następujące pytania, np.:
– o czym mowa w tekście,
– co mówi się w tekście na dany temat,
– jaka jest myśl przewodnia tekstu (lub jaka jest intencja tekstu).
W zadaniach egzaminacyjnych streszczenie może być stosowane w odniesieniu do tekstów
literackich lub nieliterackich. Polecenie do streszczenia musi jasno określać kryterium, które
tworzone przez ucznia streszczenie musi spełniać (np. poziom ogólności, forma). Teksty
nieliterackie przeznaczone do streszczenia muszą mieć wyraźnie określony problem,
przejrzystą argumentację i być uporządkowane.
2.6. Dekompozycja – wydzielenie zdań elementarnych z obszerniejszego tekstu.
Wydzielone zdania elementarne to zdania proste, które zawierają wyłącznie niezbędne
informacje (elementarne sądy o czymś).
Zadania egzaminacyjne wymagające dekompozycji mogą pojawić się w odniesieniu do
krótkich fragmentów tekstu, które charakteryzują się dużą „gęstością” i wysokim stopniem
skomplikowania.
Odwrotnością dekompozycji jest kondensowanie tekstu. Polega ono na „operowaniu
rozwiniętymi zdaniami, zawierającymi wiele składników skupionych przy jednym orzeczeniu
czasownikowym”.
2.7. Transformacje – w znaczeniu ogólnym: zmiana charakteru (postaci, kształtu) czegoś;
w znaczeniu językowym: przekształcenie jednej konstrukcji składniowej w inną
z zachowaniem, w możliwie największym stopniu, sensu tekstu oryginalnego
(równoważności komunikatów).
2.8. Parafraza – przetworzenie tekstu, które polega na zmianie formy lub treści tekstu
w sposób umożliwiający dostrzeżenie związku tego tekstu z oryginałem.
Parafraza zazwyczaj dokonuje się przez uproszczenia i modyfikacje treści oraz zmiany
stylistyczno-językowe:
– parafraza płytka (dotyczy wyłącznie formy przekazu),
– parafraza głęboka (zmienia treść przekazu).
W zadaniach egzaminacyjnych mogą się pojawić polecenia związane z działaniami na tekście
polegającymi, np. na konieczności zmiany formy językowej tekstu środowiskowego na
polszczyznę ogólną; na zmianie nastroju tekstu; na nadaniu tekstowi charakteru
dynamicznego.
Materiał opracowano na podstawie:
Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Tekstologia, Warszawa 2009, s. 293 – 329.
poleca:
