język polski - przykładowe zadania na poziomie rozszerzonym - tekst teoretyczny

Elementarna konstatacja – stwierdzenie, iż kultura stanowi źródło samowiedzy społeczeństwa jest wręcz naiwnie oczywista; problem zaczyna się w momencie, gdy dostrzeżemy jej odwrotną stronę, a mianowicie fakt, że przyczyną schorzeń naszej współczesnej kultury jest „brak zasadniczej diagnozy cywilizacyjno-kulturalnej”. Jaki bowiem składnik kultury powołany jest do stawiania takiej diagnozy? Właśnie literatura. Przede wszystkim literatura. To ona najbardziej jest zdolna do przedstawienia – a więc rozpoznania, analizy – naszego świata. I stąd jej szczególne obowiązki.

Toteż te generalne stwierdzenia stają się podstawą dla równie generalnej krytyki obecnej sytuacji w literaturze. Oto – powiadają Kornhauser i Zagajewski¹⁶ – literatura odwróciła się dziś plecami do tych zadań, których spełnianie jest nie tylko jej obowiązkiem, ale i naturalną skłonnością. Odmówiła spełniania funkcji poznawczej. Odrzuciła realizm. [...]

Istnieje pewna rzeczywistość [...]; jedyne, co można z nią uczynić, to „odnaleźć się w niej”, uznać ją za swoją, aby móc przystąpić do jej aktywnego przekształcania. Przekształcanie to – przez literaturę, przez słowo – możliwe jest zaś tylko wtedy, kiedy rzeczywistość zostanie rozpoznana i opisana. Dopiero wtedy – zdaniem autorów Świata nie przedstawionego – można wprowadzić w nią wartości: kolejność odwrotna zawsze grozi dogmatyzmem. [...]

Sprawa pierwsza. Czy istotnie „najpierw opisać”, a dopiero później „wprowadzać wartości”? Czy ta kolejność jest w ogóle możliwa i sensowna? Choć jestem przekonany, że – wbrew wszelkim ideologiom – istnieje coś takiego, jak prawda obiektywna, jestem równie pewien, że mówi się tę prawdę zawsze w imieniu pewnych wartości (choćby nawet niewykładanych wprost). [...] Jeśli tak sprawę rozumieć, trochę chybione wydadzą się wszelkie ataki na „czysty estetyzm” w literaturze, na rzekomą rezygnację ze stawiania pytań etycznych.

Wiąże się z tym druga wątpliwość. [...] Chodzi o sławny postulat „mówienia wprost”. To sugestywne żądanie od początku zabarwione było pewną dwuznacznością. [...] Czy w ogóle można w literaturze „mówić wprost”? Jeśli opozycją tego mówienia jest mowa lawirancka, zafałszowana, wymijająca istotne problemy – wtedy oczywiście można „mówić wprost” (a przynajmniej próbować). Jeśli natomiast opozycją jest mówienie literackie, język poetycki, ze swojej natury będący „mówieniem nie wprost” – pytanie staje się bezprzedmiotowe. [...]

Czy literatura ma przedstawiać czytelnikowi jednoznacznie prawdziwy obraz świata, czy raczej kształcić jego świadomość i wyrabiać w nim umiejętność samodzielnego tworzenia owego obrazu? Czy bardziej jest dziś potrzebna literatura odpowiedzi, czy literatura pytań? Oto płaszczyzna sporu.